Apocalypto
Mayové jsou spolu s dalšími středo- a jihoamerickými civilizacemi jedním z méně protěžovaných motivů populárních filmů. Byla a stále to (z historického hlediska) je zajímavá civilizace, která by bez zásahu té naší, technicky vyvinutější, mohla snad existovat dále a vyvinout se do obrovské šíře, ovšem kdyby se nezačala sama sžírat zevnitř. Alespoň tak to vidí Mel Gibson. Když si minule rýpnul do biblické novozákonní historie, hledal teď zřejmě něco stejně poutavého, ale doposud neprotěžovaného, nebo alespoň nikdy dobře nezpracovaného, a při tom kápnul právě na ty chudáky Maye. Jestli si ve svém minulém počinu nemohl moc dovolit hodnotící postoj vůči některým prvkům námětu, který zpracovával, aniž by narazil na značnou vlnu odporu (což paradoxně udělal, a snad právě tím svůj film natolik skandalizoval), pak si u Apocalypta mohl klidně odfrknout i dvakrát tolik. Přece jenom, kdo zná alespoň zběžně dějiny Mayů, kdo si ze školy pamatuje rok prvního přistání španělských mořeplavců ve střední Americe? Zná tuto část dějin někdo vyjma několika dějepisců a archeologů? Gibson si to asi už při pojetí myšlenky, že zpracuje zánik mayské civilizace, velice dobře uvědomil a také to tak dopadlo.
Film nás uvádí do každodenního života malé domorodé osady. Muži jsou na lovu, ženy doma s dětmi, starci vypráví mýty u večerního ohně, ale hle, něco tuto idylu naruší. Je to zjištění, že jiná část obyvatel džungle migruje právě přes území kmene, který sledujeme. Všechno je tu zahaleno do oné exotické mystiky přírodních národů, historická řeč Mayů a jim příbuzných obyvatel střední Ameriky zní relativně přirozeně, naturalismem se při lovu nešetří a vypravěč šamansky přehání. Tvůrci si ale i navzdory veškeré snaze o historickou korektnost prostředí neodpustili aktualizaci některých situací a postav, což už tady naznačuje, že něco shnilého v tomto ideálním přírodním království smrdí hnilobou, a to nejen migrace cizího kmene. Tento úvod je vlastně jediný pevný bod v celé velmi křehké struktuře filmu, Gibson očividně stoupá na tenký led, ovšem o to kluzčí, a snaží se film poslat kupředu raketovou rychlostí. Nebudeme mystifikovat, proto je hned zkraje třeba říct, že v celém filmu je onen zánik mayské civilizace (implikovaný už názvem filmu – Apocalypto a vůbec ona alegorie na nové začátky po skončení něčeho špatného, kterou lze na plátně vidět, přítomna pouze několik minut z celkové dvouhodinové stopáže.
Apocalypto by se dalo charakterizovat jako cesta tam a zase zpátky (ale bez hobitů). Zápletka staví na mnoha momentech náhody a alespoň v případě klíčových zvratů jde doslova o jejich hromadění. Co je horší, nejen cesta, ale i životnost samotného nositele divákovy pozornosti je odvislá právě od těchto náhod. Těžko tento film popisovat, aniž by se vyzradilo něco klíčového, děj totiž nemá nijak složitou strukturu vhodnou k popisu, postavy, ani hloubku, která by stála za naznačení. Nejlepší snad bude říci, že jde o jeden dlouhý běh. Ano, Apocalypto je především thrillerem s utahaným začátkem a dlouhým čekáním na konec. Dvě půlky cesty (tam a zpět) mají mezi sebou jako klín vraženou jednu krátkou návštěvu obětiště se zatměním Slunce, což je právě onen okamžik přítomnosti zanikající kultury Mayů na plátně. Jaguáří tlapa, kterého po celý film sledujeme, vlastně May není, ani z hlediska filmu, ani pod drobnohledem historické faktografie. Ovšem v tom krátkém momentu mezi příchodem a útěkem se film vytasí s opravdu pěknou výpravou a výtvarnou složkou. To je snad největší plus tohoto snímku. Vedle shora zmíněných drobností ve vesnici se cestou hlavního hrdiny objevují výpravné záběry, davové scény a pro oko lahodné kostýmy zvrhlých obyvatel mayského velkoměsta. Ale i v něčem takovém, jako jsou kostýmy a výprava, upadá Apocalypto, stejně jako Gibsonův minulý film, do hodnotící pozice, kdy se pro potřeby vyprávění a naplnění pointy filmu křiví obraz celé mayské civilizace do podoby zvrhlé, jakoby do exotiky převlečené vize zkaženosti jakékoliv kultury operující s fanatickým náboženstvím a ovládáním davů skrze něj. Tady se Gibsonovi přinejmenším povedla menší sebeironie, kdy náboženství ve svém minulém filmu využil, aby ho teď shodil. Ale to už zabředáváme do mikroskopických detailů, jaké je možno vytáhnout jen z oněch několika minut neodehrávajících se v divočině. Pokud ale zaměříme pozornost na zbytek filmového pásu, pak vidíme převážně do zelena zbarvené akční záběry střídající se místy co do obsahu, kompozice a technického provedení se záběry známými z dokumentů typu National Geographic. To místy shazuje dobře vyvedenou napínavou atmosféru. Obsah těchto částí není nijak významově závratný, mnohem více v něm vystrkuje růžky akčnost a snaha dotáhnout motivaci postav do puntíku, aniž by to bylo potřeba. Nicméně bez toho by šlo o malý filmový štěk, tak má divák alespoň dlouhou pasáž, která zaměstná jeho nervy, aby si mohla hlava dopodrobna přebrat, co že těch pár minut uprostřed znamenalo.
Koneckonců, každý si z filmu odnese něco jiného, a kdo si zapamatuje především výpravnou a akční složku tohoto bezpochyby velkolepého spektáklu, vůbec se nemusí zajímat, co tím chtěl autor říci, případně proč to řekl trochu špatným způsobem. A pro ty ostatní tu máme ještě menší dějepisný dodatek…
.:Zhlédněte flashový trailer:.
Apocalypto (USA, 2006)
Režie: Mel Gibson
Scénář: Mel Gibson, Farhad Safinia
Hrají: Dalia Hernandez, Raoul Trujillo, Rudy Youngblood
Kamera: Dean Semler
Hudba: James Horner
Střih: Kevin Stitt, John Wright
Premiéra: 25. 01. 2007
Dějepisný dodatek:
Mayové, jako souborné označení příslušníků určité kultury a později civilizace, existovali dlouhá staletí. Archeologické nálezy svědčí o prvních náznacích této kultury ve střední Americe už z druhého tisíciletí před naším letopočtem, přičemž hlavní rozpuk začal v prvním století. Notoricky známé artefakty, jejich stupňovité pyramidy, města, široké rytiny, kresby a vůbec takzvaná mayská města se datují od šestého století před naším letopočtem, tedy z předklasického období, až po deváté století našeho letopočtu, kdy definitivně skončilo klasické období a úpadek této dodnes záhadné civilizace pomalu spěl k definitivnímu konci. Samozřejmě, mnohá královská města se udržela až do pozdního sedmnáctého století, kdy španělští dobyvatelé tuto civilizační větev definitivně utnuli, ovšem dlouhé období mezi vrcholem klasické éry až po ono sedmnácté století není ničím jiným než dlouhým a bolestným umíráním.
Zajímavé je, že doposud nikdo s definitivní platností neví, proč a jak je možné, že takto bující a živá civilizace v určitém bodě tak náhle upadla. Ne že by najednou všichni zmizeli nebo pomřeli, to ne, prostě opustili velké obytné plochy, celá města, ba některé budovy dokonce napůl rozestavěné. Odpovědí je hned několik, aniž by některá z nich měla dost podpůrných důkazů nebo málo protidůkazů. Rychlé šíření zhoubné nemoci, náhlé klimatické změny, vyčerpání půdy, dlouhé sucho, rychlý sled přírodních katastrof, vyčerpání genového fondu nebo kolaps obchodních cest, to je neúplný seznam možných příčin. Některé zní směšně, jiné jsou naopak velmi pravděpodobné. Pravda je taková, že mohlo jít o spojení všech příčin, které postihlo některé klíčové centrum mayské civilizace: městské království, které zajišťovalo obchodní spojení se zbytkem tamního světa. Zajímavě pak vyzní fakt, že Mayové, Inkové ani kterákoliv jiná civilizace Nového světa neznala nebo prostě nepoužívala pro transport princip valícího se kola. To mohlo spolu s neexistující oborovou specializací různých oblastí osídlení vést k nedostatku určité klíčové suroviny dodávané právě skrze onu obchodní bránu a odstartovat řetězovou reakci postupného úbytku.
Mayská civilizace nefungovala na bázi říše spojené svrchovanou mocí, spíš to bylo několik samostatně fungujících městských států složených z ústředního města a několika osad v bezprostřední blízkosti centra moci. Každý z těchto městských států byl do značné míry centralizován nejen co se moci krále týkalo, ale i po stránce závislosti poddaných na králi. Na spotřebě královského dvora a šlechty byly totiž závislé všechny další podstupně a samotný vnitřní tržní koloběh, který byl úzce napojen na vnější obchodní aktivity. A pokud byla narušena rovnováha vnitřní „ekonomiky“, nemohl vzkvétat ani vnější obchodní ruch. Král byl v tomto případě slabým místem celého systému, a snad i to lze přičíst jako jeden z možných důvodů zániku.
Nicméně, Mayové, jako společnost svého klasického období, dosáhli vysokého stupně kulturního vývoje. Obecně jsou známy jejich astrologické znalosti, předpovědi konce světa, kalendář míjící se s tím naším o jediný den, ale vedle toho rozvinuli i matematické znalosti, písemnictví a mnohé další prvky své kultury. Božstvo také odpovídalo vysokému stupni znalostí, kdy Mayové sice vnímali svět ve třech vrstvách (nebe – země – podsvětí), ale panteon bohů už netrpěl pevným rozdělením na ty dobré a zlé nebo přiřazením určitého boha k určité činnosti nebo součásti světa. Silný astrologický prvek mayské vzdělanosti ovlivnil i jejich víru, a tak byl mayský panteon složen z hvězd, a jak se hvězdy v průběhu ročních období pohybovaly po noční obloze, tak se měnila povaha božstva. Bylo vlastně velmi dynamické, nešlo o oddělené entity, ale o neustále se rozdělující a propojující bytost jedinou.
Krvavé oběti a pro nás naprosto odlišné vnímání hodnoty lidského života bylo samozřejmě v mayské kultuře přítomno, ale lidské oběti se konaly výhradně u příležitosti zajetí nepřátel, pokud bylo období míru, považovali Mayové příslušníky sousedních kultur za rovnocenné. Nicméně bůh slunce, Kukulkán, svrchovaná forma mayského nejvyššího božstva, lidské oběti nevyžadoval v žádném z ročních období (na rozdíl od toho prezentovaného ve filmu). Je častým omylem populární kultury zaměňovat rituály Mayů a Aztéků, pozdních nástupců roztříštěné mayské říše. Aztékové, na rozdíl od svých starších předchůdců a v mnohém protivníků, dosáhli svého vrcholu v době těsně po příjezdu evropských osadníků. Tady se opět opakuje častý omyl, přítomný i ve snímku Apocalypto, spočívající v přičtení zániku Mayů právě španělským mořeplavcům, jejich roztahovačné tendenci a všem nemocem, které s sebou do střední Ameriky přivezli. Španělé totiž poprvé zakotvili u středoamerických břehů až v roce 1521, což je pěkných pár století po vrcholné éře Mayů. Ano, Španělé Maye zastihli v rozpadu a jenom je takříkajíc dorazili, ale byli to právě Aztékové, jimž vpadli přímo doprostřed slavné éry rozpuku (a v tomto případě to byl značně krvavý rozpuk), aby je z vrcholu strhli do propasti.